Drodzy Samorządowcy,
Przed nami kolejna perspektywa środków pochodzących z Unii Europejskiej. Co o niej można powiedzieć? Z całą pewnością będzie odmienna niż ta na lata 2014-2020. Po pierwsze zwiększy się udział instrumentów zwrotnych w całości dostępnych środków. W niejednym działaniu pożyczki zwrotne będą stanowiły główną lub wręcz jedyną formę uzyskania wsparcia. Dla przykładu projekty obejmujące budowę instalacji fotowoltaicznych, czy w budynkach użyteczności publicznej, czy w ramach projektów parasolowych będą miały nową formę finansowania. Istnieje wysokie ryzyko, iż jej zmiana może przełożyć się na popyt, w szczególności wśród gospodarstw domowych.
NOWA PERSPEKTYWA 2021-2027
W poprzednich perspektywach zdecydowana większość projektów składana była przez pojedyncze samorządy, co
- ograniczało ryzyko związane z brakiem osiągnięcia wskaźników częściowych przez poszczególne JST (na co Wnioskodawca nie miał bezpośredniego wpływu);
- minimalizowało problemy wynikające z różnych priorytetów rozwojowych sąsiadujących ze sobą gmin;
- przekładało się to również na zmniejszenie ryzyka skutecznej realizacji projektu.
Zapewne każdy z Państwa będzie potrafił podać przykład dofinansowania, np. drogi na odcinku między dwoma miejscowościami, gdy granica gminy lub powiatu zmieniała stan nawierzchni. W gminie X jakość asfaltu była wysoka, zaś w gminie Y rozpoczynał się „festiwal” dziur w nawierzchni. Zjawisko takie było cechą charakterystyczną projektów inwestycyjnych z pierwszej pełnej perspektywy finansowej (2007-2013). Jednakże takie projekty nie wpływały istotnie na spójny rozwój lokalny. Dlatego też perspektywa 2021-2027 charakteryzować się będzie nowym elementem – współpracą, bez której pozyskiwanie środków będzie trudniejsze. Projekty Partnerskie wymagają zupełnie innego spojrzenia – spojrzenia kompleksowego. Oczywiście samorządy będą mogły aplikować samodzielnie w niejednym konkursie. Jednakże trend widoczny w sposobie aplikowania idzie w kierunku inwestycji realizowanych przez grupę samorządów.
Nie inaczej jest w programie operacyjnym Polski Wschodniej
Pierwszą charakterystyczną cechą nowej perspektywy jest istotna zmiana nazewnictwa programów. Praktycznie każdy rozpoczyna się słowami „Fundusze Europejskie dla…”. Przyjrzyjmy się bliżej programowi „Fundusze Europejskie dla Polski Wschodniej 2021-2027” (skrót: FEPW), który jest jednym z pierwszych programów operacyjnych zatwierdzonych przez Komisję Europejską, co miejsce 6 października br. Program o budżecie 2,65 mld euro pochodzącym z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, w przeliczeniu na krajową walutę da nam ponad 12 mld złotych środków finansowych, które wesprą wschodnią część kraju.
FEPW jest trzecią edycją programu, ale w nowej perspektywie po raz pierwszy obejmie szóste województwo. W latach 2021-2027 z FEPW będą mogły z niego skorzystać samorządy i przedsiębiorcy z części Mazowsza (obszar NUTS 2, tzw. „Mazowiecki Regionalny”, czyli część województwa poza Miastem Stołecznym Warszawą i otaczającymi go powiatami, jak np. powiat grodziski). Niewątpliwie FEPW wspomoże rozwój takich miast lub obszarów Mazowsza jak Radom, Ostrołęka czy powiaty takie jak powiat łosicki, makowski czy przasnyski.
KTO SKORZYSTA Z FEPW?
Program jest kierowany do przedsiębiorców z sektora MSP (mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa), ośrodków innowacji (m.in. parki naukowo techniczne), dużych przedsiębiorców będących Operatorami Sieci Dystrybucyjnej, Parków Narodowych, kolei państwowych (PKP PLK S.A. oraz PKP S.A.) oraz jednostek samorządów terytorialnego. W ramach JST skorzystają głównie samorządy województw (w roli zarządców dróg wojewódzkich), miasta oraz ich obszary funkcjonalne w zakresie transportu miejskiego oraz działań obejmujących adaptację do zmian klimatu, jak również samorządy województw i gminy (w tym tworzące Partnerstwa z organizacjami pozarządowymi lub partnerstwa lokalne) w zakresie ponadregionalnych szlaków turystycznych.
Program będzie obejmował następujące priorytety:
- Przedsiębiorczość
- Energia i Klimat
- Zrównoważona mobilność miejska
- Spójna sieć transportowa
- Zrównoważona turystyka
- Pomoc techniczna
PRZYJRZYJMY SIĘ BLIŻEJ PRIORYTETOM ADRESOWANYM DO JST
Podkreślić należy, iż w niniejszym materiale operuję nazwami celów priorytetów. Docelowe nazwy działań, jak również właściwe katalogi Wnioskodawców w poszczególnych działaniach, zostaną zaprezentowane dopiero w Szczegółowym Opisie Priorytetów, tzw. SZoP.
W ramach priorytetu 2 Energia i Klimat pierwszym celem (i zapewne działaniem) będzie rozwój inteligentnych systemów i sieci energetycznych oraz systemów magazynowania energii poza transeuropejską siecią energetyczną (TEN-E). Rozwój inteligentnych sieci elektroenergetycznych umożliwi utrzymanie dynamiki rozwoju energetyki odnawialnej na obszarze Polski Wschodniej. Beneficjentami działania będą:
- odbiorcy oraz wytwórcy energii z OZE przyłączani do sieci elektroenergetycznej;
- Operatorzy Sieci Dystrybucyjnej;
- samorządy, na które rozwój sieci energetycznych – głównie niskiego (NN) i średniego (SN) napięcia istotnie się przełoży.
W czasie wzrostów cen samorządy coraz częściej rozważają możliwość uruchomienia własnych jednostek wytwarzania energii uwzględniając autokonsumpcję, a nawet dążąc docelowo do pełnej samowystarczalności energetycznej. W nowej perspektywie finansowej nacisk będzie położony na klastry oraz spółdzielnie energetyczne, które dzięki rozwojowi sieci niskiego i średniego napięcia przez Operatorów Sieci Dystrybucyjnej istotnie przełoży się na ich liczbę. Opis Programu Operacyjnego FEPW nie wskazuje bezpośrednio czy JST będą mogły aplikować w tym działaniu (Beneficjent nie musi być Wnioskodawcą), niemniej jednak pośrednio skorzystają na tym działaniu. W działaniu przewiduje się wsparcie w formie dotacji.
Drugim celem w priorytecie nr 2 będzie wspieranie przystosowania się do zmian klimatu i zapobiegania ryzyku związanemu z klęskami żywiołowymi oraz katastrofami, a także odporności, z uwzględnieniem podejścia ekosystemowego. Wsparcie zostanie przeznaczone na:
- zagospodarowanie wód w zlewniach miejskich (zapobieganie podtopieniom i zalaniom, spowolnienie odpływu oraz retencjonowanie wody);
- zakładanie zielono-niebieskiej infrastruktury w mieście.
Grupami docelowymi będą mieszkańcy miast średnich tracących funkcje społeczno-gospodarcze oraz pozostałych miast subregionalnych z podregionów z najwyższą kumulacją gmin zmarginalizowanych oraz mieszkańcy miejscowości o statusie uzdrowiska lub obszaru ochrony uzdrowiskowej. Ponadto w części Programu dotyczącego wskazania konkretnych terytoriów objętych wsparciem, zaprezentowano obszary strategicznej interwencji jako miasta średnie tracące funkcje społeczno- gospodarcze oraz pozostałe miasta subregionalne z podregionów z najwyższą kumulacją gmin zmarginalizowanych (OSI) zlokalizowane na obszarze Polski Wschodniej (OSI). Innymi słowy Wnioskodawcami w tym działaniu powinny być miasta średnie. W SZoP zapewne zostanie dookreślona wielkość miast (np. powyżej 50 tys. Mieszkańców) oraz doprecyzowany zapis dot. miejscowości o statusie uzdrowiska. Wsparcie będzie miało wyłącznie formę dotacyjną.
Trzecim celem tego priorytetu jest wzmacnianie ochrony i zachowania przyrody, różnorodności biologicznej oraz zielonej infrastruktury. Grupy docelowe zdefiniowano szeroko jako organy ochrony przyrody, zarządzających gospodarką leśną, zarządzających gospodarką wodną, społeczności lokalne obszarów chronionych, organizacje pozarządowe, administrację lokalną i regionalną, przedsiębiorców, turystów, media. Podobnie, jak przy innych celach, w samym Programie Operacyjnym nie wskazano katalogu Wnioskodawców. Nie można wykluczyć, że dopuszczone w działaniu będą JST z wszystkich poziomów, ale szczegóły zostaną zaprezentowane w SZoP. Jedynym instrumentem realizacji celu będzie dotacja.
W priorytecie 3 Zrównoważona mobilność miejska pierwszym celem będzie wspieranie zrównoważonej multimodalnej mobilności miejskiej jako elementu transformacji w kierunku gospodarki zeroemisyjnej. Ważnym zapisem programu jest wskazanie, iż w tym działaniu nie będą finansowane żadne inwestycje w infrastrukturę drogową służącą dla indywidualnego ruchu samochodowego, z wyłączeniem parkingów typu Park&Ride zintegrowanych z węzłami publicznego transportu zbiorowego oraz infrastruktury do ładowania samochodów zeroemisyjnych. Działanie skupi się na inwestycjach określonych w Planach Zrównoważonej Mobilności Miejskiej (skrót: SUMP). W ramach działania dopuszczona ma zostać możliwość opracowywania dokumentów SUMP. Działanie będzie adresowane do miast ustawowo zobligowanych do tworzenia Planów Zrównoważonej Mobilności Miejskiej (miasta powyżej 50 tys. Mieszkańców) – prawdopodobnie mniejsze ośrodki miejskie, które dobrowolnie chciałby opracować SUMPy nie będą wsparte w tym działaniu, ale na to pytanie odpowiedzą zapisy SZoP. Działanie ma być finansowane w formule dotacji.
Ostatni z priorytetów, który jest adresowany do JST dotyczy zrównoważonej turystyki. Celem interwencji, wskazanym w Programie, jest wzmacnianie turystyki w makroregionie na poziomie regionalnym jak i lokalnym, poprzez wykorzystanie potencjału współpracy, wielokulturowego dziedzictwa i unikalnych zasobów przyrodniczych. Wsparciem zostaną objęte inwestycje, które poprzez powiązane ich ze sobą, tworzą spójny produkt – szlak turystyczny, odwołujący się do walorów historycznych, kulturowych, przyrodniczych i krajobrazowych makroregionu. Niewątpliwie niniejszy opis pożądanego projektu wsparcia podkreśla jego Partnerski charakter. Wskazuje również na zmianę spojrzenia – z tzw. „inwestycji grzybków” czyli drobnych, niepowiązanych ze sobą inwestycji lokalnych, realizowanych przeważnie samodzielnie przez włodarza jednej gminy, w kierunku spójnego, kompleksowego i wspólnego produktu turystycznego, obejmującego obszar geograficzny kilku czy nawet kilkunastu gmin.
Zapisy Programu zakładają wsparcie kompleksowych projektów obejmujących:
- modernizację lub budowę obiektów lub przestrzeni stanowiących element zintegrowanego produktu turystycznego. (preferowane będzie wykorzystanie istniejących obiektów);
- modernizację lub budowę infrastruktury ułatwiającej dostęp do ww. miejsc, w tym dla osób z niepełnosprawnościami, system oznakowania, zagospodarowanie terenu z poszanowaniem standardów ochrony zieleni oraz uporządkowanie wewnętrznych układów komunikacyjnych w bezpośrednim otoczeniu atrakcji turystycznych (ukierunkowanie ruchu turystycznego);
- działania z zakresu digitalizacji oferty szlaku i przystosowania do działania w warunkach kryzysu (resillience);
- opracowanie i wdrożenie kompleksowej strategii zarządzania i rozwoju produktu turystycznego, w tym: spójna identyfikacja wizualna, marketing, podział praw i obowiązków pomiędzy partnerami projektu.
Grupami docelowymi projektów w ramach tego priorytetu będą mieszkańcy miejscowości w korytarzu szlaków, organizacje pozarządowe, podmioty ekonomii społecznej, przedsiębiorcy, turyści odwiedzający makroregion, JST. Struktura Programu Operacyjnego nie wskazuje konkretnych Wnioskodawców – ich katalog zostanie wskazany w Szczegółowym Opisie Priorytetów. Na chwilę obecną, nie wskazano, czy Wnioskodawcami będą mogły być JST najniższego szczebla (gminy), czy może wyłącznie projekty zgłaszane przez Urzędy Marszałkowskie. Tak czy inaczej w działaniu realizowane będą projekty istotne z punktu widzenia kompleksowego ponadlokalnego produktu turystycznego.
Program Operacyjny jest głównym elementem, który jest negocjowany przez Instytucję Zarządzającą z Komisją Europejską. Potencjalnego Wnioskodawcę interesują jednak bardziej szczegółowe ustalenia zarówno dotyczące katalogu potencjalnych Wnioskodawców, ale również kryteriów dostępowych do konkursów, kryteriów wyboru (merytorycznych punktowych) oraz oczywiście katalogi kosztów kwalifikowalnych. Obecnie te dokumenty są opracowywane i zapewne w niedługim okresie ujrzą światło dzienne. Niemniej jednak już analizując zapisy Programu Operacyjnego widać, iż w najbliższej perspektywie finansowej królować będą projekty wspólne, rozwiązujące potrzeby większych grup docelowych, niż to miało miejsce w poprzednich perspektywach. Państwo jako samorządowcy już teraz muszą zacząć pracować nad wspólnymi przedsięwzięciami. Nie jest to łatwy ani szybki proces, ale efektem dobrze wypracowanych kompromisów staną się projekty, które wpłyną na rozwój ponadlokalny. Pamiętajmy, że w grupie zawsze jest raźniej, a nabyte doświadczenia w obszarze współpracy będziecie Państwo wykorzystywać również w kolejnych perspektywach UE.